Flirten met Rome
Flirten met Rome lijkt in de mode te zijn: protestanten zoeken toenadering tot Rooms Katholieken. Onder de nazaten van de protestantse Reformatie is er een stijgende belangstelling waar te nemen voor de monastieke traditie, vormen van meditatie, de Mariadevotie en de spiritualiteit van Ignatius van Loyola. En wie draagt er in deze tijd van verwarring geen warm hart toe aan het krachtige ethische geluid vanuit Rome? In dit artikel wil ik drie algemene misverstanden in het hedendaagse gesprek met de Rooms Katholieke Kerk delen:
Rome is niet het Rome van de 16e eeuw
Onbekend zijn met de recente koers in de Rooms Katholieke theologie. Protestanten die ieder jaar vanuit de Heidelbergse Catechismus horen over de paapse mis en op Lutherdag de strijd over de rechtvaardigmaking herdenken zijn maar deels op de hoogte van de situatie in Rome. In die tijd, de zestiende eeuw, stonden de Rooms Katholieke Kerk en de volgelingen van de Reformatie lijnrecht tegenover elkaar. Niet alleen vocht men op papier, maar ook man-tegen-man in de godsdienstoorlogen. Inmiddels zijn we eeuwen verder en treffen we het toneel totaal anders aan. De wapens staan in het museum. Nu geen woorden van veroordeling meer, maar veel eerder een hartelijke dialoog tussen de beide groepen. Aan het hoofd van de Rooms Katholieke Kerk treffen we een vriendelijke en welinnemende paus aan. Voor de protestanten, die het huidige Rome benaderen met enkel kennis over het concilie van Trente (1545-1563), met haar veroordelende houding, is de situatie van vandaag een totale verrassing. Het huidige Rome moet benaderd worden vanuit het perspectief van het 2e Vaticaans concilie (1962-1965).
Tijdens het 2e Vaticaans concilie is er voor de eerste keer in de geschiedenis geen veroordeling (anathema) uitgesproken. Inclusiviteit is een belangrijk kernwoord om dit concilie te begrijpen. Het concilie wordt gekenmerkt door uitspraken voor in plaats van tegen. Zo is het concilie voor een kritische lezing van de Schrift, voor het lezen van de Bijbel door leken, voor interreligieuze dialogen, enz. Niet langer wil men mensen of groepen of andere religies uitsluiten; ook de evangelisch-protestantse broeders en zusters zijn op een bepaalde manier in de katholieke eenheid verbonden. Tegelijkertijd is het zelfmisleiding om te denken dat uitspraken uit het verleden ongedaan zijn gemaakt. Ook daarvoor geldt de term inclusiviteit: het is Trente én het 2e Vaticaans concilie.
Dezelfde taal, maar met een andere betekenis
In oktober 2019 opende paus Franciscus een zogenoemde zendingsmaand met een homilie waarin hij de hele Kerk opriep om een buitengewone tijd van missionaire activiteiten uit te leven.[1] Is dit niet een geweldige uitnodiging aan de protestanten om in deze missie deel te nemen? Echter, wat bedoeld paus Franciscus precies met de term missie? Wat heeft het te zeggen dat volgens hem alle gedoopte leden missionair zijn? Wat is de boodschap van deze missie als alle mensen in de wereld inmiddels in betrekking staan tot de katholieke eenheid van het volk van God (Lumen Gentium, 13)? Het is een verleidelijke optie, maar wel een misverstand, om er van uit te gaan dat de betekenis van de term missie één-op-één overgenomen kan worden vanuit de protestantse theologie.
Sinds het 2e Vaticaanse Concilie is evangelisch-protestants taalgebruik meer geïncorporeerd én geherinterpreteerd in de Rooms Katholieke Kerk. Dezelfde woorden worden gebruikt, maar zij hebben een andere betekenis gekregen. Wanneer er bijvoorbeeld gesproken wordt over de eer van God, dan gaat het ook over de adoratie van de heiligen. Of wanneer het gaat over genade, dan zijn de sacramenten daarbij ingesloten. Geconcludeerd kan worden dat het Rooms Katholieke en evangelisch-protestantse taalveld meer overlap kent dan ooit tevoren. Echter de interpretatie van de termen is niet identiek. Dit komt omdat er nog steeds twee verschillende systemen (nl. protestants en Rooms Katholiek) aan het werk zijn.[2]
De misleiding van een oecumenisch keuzemenu
Het is verleidelijk om in een oecumenische dialoog in termen van overeenkomsten en verschillen te spreken, bijvoorbeeld: “we geloven in de Drie-Eenheid, maar verschillen over de rol van Maria”. De opvatting hierachter is dat het christelijk geloof beschouwd kan worden als bestaande uit een onsamenhangende verzameling van waarheden, in de vorm van bijvoorbeeld dogma’s, bepaalde exegesen en morele waarheden. Dit is echter fundamenteel onjuist, omdat het christelijk geloof een gesystematiseerd en samenhangend geheel is.
Om te onderstrepen dat de bovenstaande uitspraak over de Drie-Eenheid en de rol van Maria niet mogelijk is, wil ik een uitspraak van Paus Benedictus XVI gebruiken die hij uitgesproken heeft tijdens een mis op Mariahemelvaart in 2012: “God is dichtbij, en Maria, verenigd met God, is erg dichtbij; ze heeft een hart zo groot als het hart van God”.[3] Deze zinsnede, in haar context, laat zien dat de rol van Maria een grote impact heeft op de verhoudingen binnen de Drie-Eenheid: ze is verenigd met God -wat dat dan ook mag betekenen- en deelt in het hart van God. De rol van Maria raakt hier de Christologie, want het lijkt dat Maria dichterbij ons is dan God, een rol van bemiddelaar die in de Bijbel toegeschreven wordt aan Christus. Samengevat, om recht te doen aan de Rooms Katholieke Kerk moeten we niet spreken in termen van losse dogma’s, maar het geloof als een systeem benaderen en evalueren.
Conclusie
Graag wil ik in dit artikel onderstrepen dat in het gesprek met Rome de gesprekspartner recht gedaan moet worden. Dat betekent ten eerste goed op de hoogte te zijn van recente ontwikkelingen in de theologie, en dan met name het 2e Vaticaans concilie. Ten tweede is het nodig om datgene wat gezegd wordt goed te begrijpen door bijvoorbeeld vragen te stellen over de betekenis van gebruikte termen, zonder deze meteen te interpreteren vanuit een protestants perspectief. Ten slotte is het een plicht om recht te doen aan het geheel van de Rooms Katholieke theologie. Dit betekent een bepaald dogma altijd binnen het geheel van het denksysteem te blijven bezien.
[1] http://w2.vatican.va/content/francesco/en/homilies/2019/documents/papa-francesco_20191001_omelia-vespri-mesemissionario.html
[2] Noll, Mark A., & Nystrom, Carolyn (2005) Is the Reformation over? An Evangelical assessment of contemporary Roman Catholicism, Grand Rapids, MI: Baker Academic, 245-246.
[3] http://www.vatican.va/content/benedict-xvi/en/homilies/2012/documents/hf_ben-xvi_hom_20120815_assunzione.html